بار تریلی را سوار ژیان کرده‌ایم!
به گزارش گروه سیاست خارجی خبرگزاری فارس، وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران بهمن ماه سال گذشته (۱۳۹۶) در دومین دوره وزارت محمدجواد ظریف شاهد تغییرات گسترده‌ای بود و ساختار این وزارتخانه تغییر کرد. در ساختار جدید معاونت‌های منطقه‌ای قبلی حذف و به جای آن معاونت سیاسی عهده‌دار مسئولیت شد. براساس این ساختار جدید؛ معاونت‌های منطقه‌ای شامل معاونت اروپا و آمریکا، معاونت عربی و آفریقا و معاونت آسیا و اقیانوسیه حذف و در یک معاونت سیاسی تجمیع شدند. از سوی دیگر معاونت جدیدی تحت عنوان دیپلماسی اقتصادی نیز کارش را آغاز کرد. بهرام قاسمی سخنگوی وزارت خارجه سال گذشته در اظهاراتی ساختار جدید را موضوع جدیدی ندانست و گفت که از سه سال قبل این بحث مطرح بوده و طرحی بومی و ایرانی است که توسط ظریف در دوران مسئولیتش مطرح و دنبال شده و هدف اصلی آن هم تکیه بر کارشناس محوری و کارشناس سالاری است.
در حال حاضر نزدیک به یک سال از اجرای این طرح می‌گذرد، در همین راستا نصرت‌الله تاجیک سفیر اسبق ایران در اردن در گفت‌وگویی با خبرنگار گروه سیاست خارجی خبرگزاری فارس، در ارزیابی از این تغییر ساختار با اذعان بر این نکته که مدت زمان زیادی از این تغییر نمی‌گذرد و نمی‌توان ارزیابی دقیقی در این باره داشت، می‌گوید که احساس خوبی نسبت به تحولاتی که رخ داده ندارد و می‌افزاید: «بعید می‌دانم آنچه که حاصل شده مورد قبول و پسند بدنه این وزارت و حتی مدیریت میانی کنونی وزارت امور خارجه واقع شده باشد.» وی درباره معاونت دیپلماسی اقتصادی هم معتقد است که متاسفانه در این زمینه هدفگذاری صحیحی نشده است که این معاونت قرار است چه کار کند؟ و قرار است به کدام جنبه از اقتصاد کشور سرویس بدهد؟ تاجیک همچنین می‌گوید که «تیم کنونی وزارت امور خارجه تیم بین‌المللی کار است و تجربه و آشنایی دقیق با بحث روابط دوجانبه ندارد.» مشروح گفت‌وگوی نصرت‌الله تاجیک با گروه سیاست خارجی خبرگزاری فارس را در زیر می‌خوانید.
*احساس خوبی نسبت به تحولاتی که رخ داده ندارم
نصرت‌الله تاجیک در این گفت‌وگو در ارزیابی از ساختار جدید وزارت امور خارجه با بیان اینکه مدت زمان زیادی از اعمال این تغییر ساختار نگذشته و به همین خاطر نمی‌توان ارزیابی دقیقی در این خصوص داشت، گفت: این تغییرات تا بخواهد نتایجش را نشان دهد قدری زمانبر است. ضمناً باید توجه کنیم که اقدامات انجام شده تغییرات ساختار است و نه تغییرات ساختاری. این دو با هم فرق می‌کنند. معمولاً تغییر ساختار با روش‌های ساده چارت نویسی صورت می‌گیرد، اما تا این اقدام تبدیل به تغییرات ساختاری بشود نیازمند زمان، تخصیص منابع ، برنامه‌ریزی و سیستم پایش است.
سفیر اسبق ایران در اردن با بیان اینکه کسانی که دنبال این تغییر بودند از جمله آقای ظریف و زیر مجموعه آن بهترین کسانی هستند که می‌توانند این ساختار را ارزیابی کنند، عنوان کرد: من به عنوان کسی که تحولات سیاست خارجی را دنبال می‌کند و در ۳۶ سال زندگی کاری دو سه چارت سازمانی را در وزارت خارجه تجربه کردم که ابتدا بعد از پیروزی انقلاب تا اواسط دهه شصت به صورت معاونت موضوعی و سپس معاونت منطقه‌ای شد، وقتی که از بیرون نگاه می‌کنم صادقانه بگویم احساس خوبی نسبت به تحولاتی که رخ داده ندارم و بعید می‌دانم آنچه که حاصل شده مورد قبول و پسند بدنه این وزارت و حتی مدیریت میانی کنونی وزارت امور خارجه واقع شده باشد.
وی با بیان اینکه در ساماندهی کارهای سیاسی یکی از روش‌های جدیدی که در دنیا انجام می‌شود، روش‌های تیم‌های کاری است که هر موضوعی را از همه جنبه‌ها مورد توجه قرار می‌دهند و تصمیم سازی و تصمیم گیری کرده و اجرا می‌کنند، خاطرنشان کرد: من احساس می‌کنم آنچه را که الان وزارت امور خارجه ما تجربه می‌کند، اگر چه ممکن است زمان کمی باشد، ولی آینده رو به امیدوار کننده‌ای ندارد و احساس می‌کنم باید آن تغییر ساختار با روش‌های مکمل از جمله آموزش نیروی انسانی که باید در قالب این سازمان جدید فعالیت کنند، پایش دائمی روند کاری اعم از تصمیم سازی، تصمیم گیری، تولید فکر و ادبیات سیاست خارجی که منجر به نظریه پردازی شود و نهایتاً اصلاح ساختار از طریق سعی و خطا انجام می‌شد.
تاجیک عنوان کرد: اگر همین الان پایش و ارزیابی دقیق‌تری داشته باشیم و مشخص شود که نتیجه مثبتی حاصل شده باید امیدوار باشیم و ادامه دهیم، ولی اگر دیدیم مثلاً ۵۰ درصد نظرات مدیریت را فراهم کرده باید تلاش کنیم با پایش و ارزیابی و نظارت صحیح آن را اصلاح و تکمیل کنیم تا درصد رضایت بالا رود. ولی اگر درصد رضایت عمومی بدنه و مدیریت کمتر باشد، نیاز به اقدامات عاجل و زیر ساختی‌تر داریم.
این تحلیلگر مسائل سیاست خارجی عنوان کرد: باید به بحث آموزش در این ساماندهی جدید تأکید کرده و نظارت، ارزشیابی و پایش داشته باشیم که آیا انتظارات برآورده شده است یا خیر و اگر احساس می‌کنیم به نتیجه مطلوب نرسیدیم، علاوه بر کالبدشکافی باید بگردیم ببینیم چرا به این جا رسیدیم.
*وزارت امور خارجه یک جزیره نیست، بلکه بخشی از بدنه بوروکراتیک کشور است
وی چند مؤلفه را در فقدان کارایی این ساختار دخیل دانست و عامل اول را فضای بوروکراتیک کشور برشمرد و گفت: وزارت خارجه یک وزارتخانه بسیار حساس است و باید توجه ویژه‌ای به آن شود، ولی این وزارتخانه به خاطر زیست در فضای عمومی بوروکراتیک مملکت و ارتباط با بدنه تکنوکراتیک کشور تحت تاثیر مشکلات نظام اداری کشور قرار گرفته است.
تاجیک اضافه کرد: این حجم از فساد، ناکارآمدی، پوسیدگی در نظام اداری کشور و عدم پاسخگویی به مشکلات مردم و مملکت در نظام اداری، سایه اش را بر سر وزارت امور خارجه نیز می‌اندازد، چون وزارت امور خارجه یک جزیره نیست، بلکه بخشی از بدنه بوروکراتیک کشور است و این بدنه باید دارای خصوصیت‌هایی که رهبری، مسئولان و مردم می‌خواهند باشد و به نیازهای ضروری و اساسی کشور در زمینه سیاست خارجی کشور پاسخ داده و آنها را مرتفع کند.
این کارشناس مسائل سیاست خارجی توضیح داد: زیرا مقوله سیاست خارجی با امنیت ملی ارتباط تنگاتنگ دارد و هرگونه نقصان در عدم پاسخگویی به این نیازها می‌تواند زمینه ناامنی، بی‌ثباتی و عدم انسجام ملی را در پی داشته باشد. ممکن است یکی از نقایص این باشد که ساختار جدید ایجاد کردیم، ولی نیروی انسانی را آموزش نداده‌ایم که این سازمان را مدیریت کند و یا به پیش براند.
تاجیک در عین حال یادآور شد: البته حجم سنگین نیروی انباشته شده که هم دست و پا گیر است و هم نه تنها بخش اعظم این نیرو خودش کارایی ندارد، بلکه با جذب ناحق منابع مادی و معنوی سازمان‌های کشور آنها را نیز از بهره‌وری ساقط می‌کند و همچنین عدم بودجه کافی برای بخش‌های مختلف نظام اداری کشور و از جمله وزارت امور خارجه می‌تواند در این زمینه اثرگذار باشد.
*وزارت خارجه آماده این میزان بار نیست
وی در ادامه این گفت‌وگو با خبرگزاری فارس، دومین فاکتور عدم کارایی ساختار سازمانی وزارت امور خارجه را به عدم آمادگی برای بار برداری این حجم از مشکلات سیاست خارجی کشور مربوط دانست و افزود: وزارت خارجه ما با این ویژگی‌هایی که الان دارد نمی‌تواند این حجم از بار را بردارد، یعنی ما وزن زیادی از مسائل را سوار ماشینی کرده‌ایم که به نوعی آماده این میزان از بارگذاری نیست و باید یا حجم مسائل را کم کنیم یا وزارت امور خارجه را برای این شرایط آماده سازیم.
تاجیک اضافه کرد: وقتی بستر سیاست عمومی یکنواخت نباشد و از اثرات هم افزایی نیز استفاده نکنند و بلکه بر عکس اثرات کاهنده و سایشی وجود داشته باشد، طبیعی است کل نیروی وزارت امور خارجه نیز مصروف این می‌شود که چگونه مسائل سیاست خارجی را هماهنگ و اجرایی کند، وقتی تعدد ارگان‌های داخلی کشور باشد قسمتی از انرژی سازنده و زایشی وزارت امور خارجه را گرفته و تبدیل به از بین بردن جریان‌های سایشی می‌شود و به همین خاطر شاهد کارایی بالای وزارت امور خارجه نخواهیم بود و نمی‌توانیم در تصمیم سازی، اجماع نخبگی، رضایت عمومی، تصمیم‌گیری و سیاستگذاری و اجرای سیاست خارجی تاثیرگذار در قد و قواره ژئوپلیتیک ایران و نظام سیاسی مقتدر آن و مخصوصاً انتظاراتی که این دو عامل در مردم ایجاد می‌کند، موفق باشیم.
* حجم بالای نیروی زائد
این تحلیلگر مسائل سیاست خارجی با ذکر این نکته که متاسفانه ساختار کنونی وزارت امور خارجه مانند سایر سازمان‌ها و نظام اداری کشور به دلیل عدم پیوستگی ورودی و خروجی نیرو و همچنین ساختارمند نبودن سیستم جذب و دفع و عدم وجود شایسته سالاری حاوی تعداد زیادی نیروی زائد است، یادآور شد: البته در سازمان‌های دیگر نیز همین را داریم و در سازمان‌هایی که دولت را تشکیل می‌دهند دارای نیروی انسانی غیر کارا و زائد هستیم، ولی این موضوع خود را به صورت شفاف در وزارت امور خارجه نشان می‌دهد و حجم زیاد نیروی زائد باعث می‌شود این امکان نباشد که حتی نیروهای کارا نیز با همین امکانات کم، مسائل و مشکلات را به درستی حل کنند.
وی بیان کرد: ما در درون وزارت امور خارجه ساختار سازمانی نوشته و معاونت‌ها را از منطقه‌ای به موضوعی تبدیل کردیم و انتظار داریم جواب بگیریم، ولی نمی‌گیریم، چون مدیران میانی و خط دارای جرات و جسارت نیستند و لذا هم بدنه کارشناسی انگیزه خود را از دست می‌دهد و هم حجم بالایی از کارهای انباشته شده روی دوش مدیران بالا جمع می‌شود.
تاجیک افزود: الان که این مشکلات را داریم، این حجم زیاد از مسائل باعث می‌شود در ساماندهی نیروی انسانی داخل وزارت خارجه دچار مشکل شویم و بیشتر وقت مسئولان وزارت خارجه مصروف حل و فصل مشکلات ما در سیاست خارجی و روابط بین‌المللی است و کمتر به داخل سازمان توجه داریم.
*تیم کنونی وزارت خارجه بین‌المللی کار است
وی گفت: یک نکته دیگر هم که ممکن است بر روند و وضعیت کنونی وزارت امور خارجه و مآلاً بر سیاست خارجی کشور تاثیر منفی بگذارد به تیم مجری بر می‌گردد. معمولا هر دسته‌ای از سیاستمداران چه در صحنه داخلی و چه خارجی برای کاری آموزش دیده‌اند و تجربه پیدا کرده‌اند. تیم کنونی وزارت امور خارجه تیم بین‌المللی کار است و اینها تجربه و آشنایی دقیق با بحث روابط دوجانبه ندارند. حالا از این می‌گذرم که حتی ممکن است هر یک از دو دسته دوجانبه گرایان و بین‌المللی گرایان اعتقادی به حوزه دیگر نداشته باشند و آنچه را که اعتقاد دارند اصل شمرده و دیگری را نیز ممکن است نفی کنند.
تاجیک اضافه کرد: به نظر حقیر روابط دوجانبه برای ایران به دلیل موقعیت ژئوپولتیکی، اوضاع اقتصادی و وابستگی نفتی و اقتصاد تک محصولی، روحیه ایرانی، نظام سیاسی و مفصل بندی سیاست و حکومت در ایران و .. باید هسته اصلی سیاست خارجی‌اش باشد نه روابط بین‌المللی. روابط بین المللی باید مکمل باشد و نه اصل و اگر بخواهیم روزی این روند را بر عکس کنیم باید تغییراتی در ویژگی‌های مذکور بدهیم.
وی گفت: روابط دوجانبه ویژگی‌های خاص و تاثیرات مخصوص به خود را دارد و همین‌طور تعاملات بین‌المللی. اما این تعاملات اگر از کانال روابط دوجانبه بگذرد، آسیب پذیری‌های ما در صحنه بین‌المللی را که ما خیلی از ابعاد و هنجارهای آن را به درست یا غلط نپذیرفته‌ایم، کم خواهد کرد و می‌توانیم امیدوار باشیم با یک سیاست خارجی سامان یافته از طریق روابط دوجانبه که بر اساسا برد – برد تنظیم شده باشد، روابط بین‌المللی مطبوعی نیز داشته باشیم، ولی بر عکس آن صادق نیست؛ یعنی از روابط بین‌المللی خیلی موفق به روابط دوجانبه منسجم و نافع نمی‌رسیم. در غیر این صورت می‌توانستیم شاهد این باشیم که آمریکا در رأس نظام بین‌الملل و با این قدرت و میزان منابعی که مصروف داشته، باید هیچ مشکلی در روابط دوجانبه با کشورهای دنیا نداشته باشد، که دارد.
*بار یک تریلی را سوار یک ژیان کرده‌ایم
تاجیک ادامه داد: تیم کنونی به دلایل مشکلاتی که کشور از قبل داشته و به یک دولت و یا دو دولت هم ربطی ندارد، با این شرایط روبرو بود. شرایط و روند ما در تعاملات بین‌المللی به این رسیده بود که در ابتدای دولت یازدهم آنچه مسئولان کشور مدنظرشان بود این بود که برجام را به سر و سامان برسانیم که نیاز به تیم بین‌المللی‌کار بود، ولی این همه مسائل ما نبود. اشتباه برآورد در سال ۹۲ این بود که برجام را حل کنیم، مملکت گل و بلبل می‌شود.
وی افزود: ما در سیاست خارجی به جای اینکه روابط دوجانبه را محوریت قرار دهیم، در شش سال گذشته توجهمان بر روابط بین‌المللی بوده که به دلیل تغییر غیرقابل انتظار در اداره دولت آمریکا و تاثیرات آن بر جهان از جمله روسیه و اروپا، شرایطی را به وجود آورده که حجم مشکلات ما خیلی زیاد شده و ما بار یک تریلی را سوار یک ژیان کرده‌ایم.
تاجیک ادامه داد: این امر باعث روزمرگی می‌شود و مدیران مجموعه کمتر به کار پایش و نظارت و ارزیابی درون سیستمی می‌رسند. علاوه بر جرأت، انگیزه و قاطعیت مدیریتی و خبرگی کارشناسی به نظر می‌رسد در این وزارتخانه سازماندهی درستی برای گردش اطلاعات سریع و در میان لایه‌های موثر هم وجود ندارد. در این مبحث توجه به نظرات کارشناسی و رشد بدنه در زمینه‌های مختلف و توجه به مسئولیت پذیری و عواقب نظرات و تحلیل‌های ارائه شده برای رشد کارشناسان خبره و بصیر می‌تواند مهم باشد.
سفیر اسبق ایران در اردن بیان کرد: لذا باید برای بیماری‌یابی ساختار و کارکرد کنونی وزارت امور خارجه، موسسات مشاوره خبره در این زمینه به این وزارت کمک کنند، ولی متاسفانه این کمک از دو جنبه وجود ندارد و ما ساماندهی درستی را در این زمینه نداریم. هم حاکمیت و دولت سازوکاری برای شکل گیری و تقویت چنین موسساتی در دانشگاه‌ها و یا بخش خصوصی تعبیه نکرده‌اند و هم وزارت امور خارجه نشان نداده که خواهان اخذ چنین خدماتی است.
*معاونت دیپلماسی اقتصادی کارایی نداشته
تاجیک در ادامه این گفت‌وگو با خبرگزاری فارس، به معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت خارجه نیز اشاره کرد و گفت: این معاونت تشکیل شده و معاون دارد، ولی وقتی یک سازمانی می‌خواهد طراحی بشود اول باید هدفگذاری شود، اما متاسفانه در این زمینه هدفگذاری صحیحی نشده است که این معاونت قرار است چه کار کند؟ و قرار است به کدام جنبه از اقتصاد کشور سرویس بدهد؟ از آن طرف یکی از معضلات کشور مسائل اقتصادی است و حجم مسئله آنقدر بزرگ و فاصله بین طراحی ما و نیازها و اهداف وسیع است و گسل عظیم وجود دارد، که بعد از هشت الی نه ماه از این مسئله شاهدیم هنوز این معاونت آنچه که بررسی کرده‌ام و حداقل از دست اندرکاران اقتصادی هم سؤال کردم کارایی نداشته و ممکن است خودشان هم حتی در همین زمینه هدفگذاری و طراحی روندهای اجرایی خیلی احساس رضایت نمی‌کنند و شاید بد نباشد مسئولان ذیربط توضیح بیشتری بدهند، زیرا در افکار عمومی نیز چنین سؤالاتی وجود دارد.
وی گفت: باید پایش دائمی و ارزیابی مستمر از ساماندهی کنونی صورت بگیرد، در این مقطع باید مدیریت وزارت امور خارجه یک سیستم پایشی برقرار کرده و ببیند از ابتدای امر تا الان به کجا رسیده و این میزان نیل به هدف با چه هزینه‌ای صورت گرفته است. الان باید یک ترازنامه هزینه فایده در این باره برقرار کنیم که این میزان از سرمایه‌گذاری اعم از وقت، نیرو، منابع مالی و … ما را به کجا رسانده و چقدر مفید بوده است؟ اگر مفید بوده ادامه دهیم و اگر نبوده هر جا جلوی ضرر را بگیریم منفعت است و به سرعت اصلاح کنیم.
*پایش به معنای گردش ۱۸۰ درجه‌ای نیست
تاجیک در عین حال افزود: مفهوم پایش این نیست که نقطه سر خط بیایم و گردش ۱۸۰ درجه‌ای باشد. اگر سیستم پایشی به این رسید که کار اشتباهی صورت گرفته، همین الان جلوی ضرر را بگیریم، منفعت است. البته سیستم پایش باید توسط افراد خبره انجام شود.
سفیر اسبق ایران در اردن همچنین خاطرنشان کرد: یکی از مشکلاتی که در حال حاضر در کشور داریم جدا بودن مراکز مطالعاتی و دانشگاهی از مراکز اجرایی و عملیاتی است. معمولا یک مقداری از مسائل را امنیتی می‌بینیم و از نیروی با تجربه و ذخیره نیروی انسانی کشور استفاده نمی‌کنیم و خودمان را از ذخایر اندوخته فردی محروم می‌کنیم.
تاجیک بیان کرد: مثلاً در طراحی ساختار جدید وزارت امور خارجه اگر چه این حق مدیریت است، ولی وقتی با دوستان مشورت کردم متوجه شدم که تعداد کمی از نیروهای دهه ۶۰ که دارای تجربه در سیاست خارجی و مشکلات و ساماندهی اداری هستند، در این ماجرا دخیل بوده‌اند.
*روابط بین‌المللی بر روابط دوجانبه چربیده
وی ادامه داد: متاسفانه قسمت عمده نیروی مدیریت وزارت امور خارجه در دولت‌های یازدهم و دوازدهم را مسائل هسته‌ای و برجام گرفته است و دیگر توانی برای سیاستگذاری مخصوصاً در روابط دوجانبه نداریم. زیرا یکی از نقایص کنونی سیاست‌های دولت‌های ۱۱ و ۱۲ در محاق قرار گرفتن روابط دوجانبه است، در برهه کنونی روابط بین‌المللی ما بر روابط دوجانبه چربیده است. قسمتی از آن را ناچار بودیم و میراث مانده از قبل بوده، اما قسمتی را هم از منظر تئوری پردازی اشتباه کردیم. مسئولان دست اندرکار سیاست خارجی این دو دولت فکر می‌کردند، اگر در قسمت برجام کار را حل کنیم همه مسائل حل می‌شود و کمتر به مسائل دوجانبه رسیدیم.
سفیر اسبق ایران در اردن عنوان کرد: سرعت و حجم تحولات نیز نفس‌گیر است و اقدامات متعدد سازمان‌های گوناگون نیز مزید بر علت شده است. امروز آن کشور دو تا دیپلمات بیرون می‌کند چند روز دیگر یکی دیگر و ما دائم به دنبال تحولات حرکت می‌کنیم و این نیرویی برای سیاستگذاری و پایش سازمانی و دقت کردن راجع به اینکه ساماندهی پاسخگو هست یا نه، نمی‌گذارد.